Mechanizmy hipnoterapii-koncepcja uczenia zależnego od stanu

Koncepcja uczenia zależnego od stanu jest koncepcją rozwijaną przez Ernesta Rossiego i jego współpracowników od lat 80-tych.  Jest to koncepcja psychobiologiczna, która ewoluowała na przestrzeni ostatnich 40 lat. Wraz ze zmianami i odkryciami na polu medycyny, neuronauki i genetyki. Koncepcja ta zakłada, że z każdy stan psychologiczny jest połączony z określonymi przekonaniami. A także zachowaniami, reakcjami i zasobami, do których mamy dostęp wyłącznie w tym stanie.

Obrazują to następujące przykłady

• gdy człowiek ma zaburzenia lękowe lub depresyjne, to z tymi stanami psychologicznymi sprzężone są określone przekonania, zachowania i reakcje oraz dostęp do kreślonych zasobów wewnętrznych.
• gdy człowiek znajduje się dobrej kondycji psychologicznej i np. odczuwa spokój, to z tym stanem również skorelowane są odpowiadające mu przekonania, zachowania, reakcje i dostęp do zasobów wewnętrznych, odmienne od osób w stanie depresji.

Koncepcja ta zakłada, że układ nerwowy i pamięciowy rejestruje i utrwala stany psychofizjologiczne. W sytuacjach, które cechuje doświadczanie silnych emocji, zarówno negatywnych jak i pozytywnych. Teoria ta opiera się na badaniach McGouga (1983, za: Rossi, 2005) nad neurobiologią zapamiętywania i uczenia się. Badania te dowiodły, że hormony uwalniane w stanie stresu modulują zapamiętywanie i uczenie się w układzie limbicznym. (szczególnie dotyczy to ciała migdałowatego i hipokampu). Przez stres w tej koncepcji rozumiemy nie tylko emocje negatywne. Ale również sytuacje silnego pobudzenia w trakcie przeżywania emocji subiektywnie odbieranych jako pozytywne.

Koncepcja uczenia zależnego

Teoria ta znalazła również potwierdzenie w badaniach  Izquierdo (1984, za: Rossi, 2005). Badacz ten również potwierdził, że pamięć zależy od relacji między stanem neurohormonalnym a hormonalnym. Zauważył także, że podczas normalnego zapamiętywania integralną częścią zmagazynowanej informacji może się stać specyficzny wzorzec pobudzenia. Pobudzenie to wystąpiło w mózgu w czasie uczenia się.  To właśnie ów unikatowy sposób zorganizowany stan mózgu. Pojawiający się w chwili, gdy tworzy się wspomnienie, będzie musiał być odtworzony. W momencie przypominania sobie po to, by zmagazynowana informacja mogła być szczegółowo przedstawiona. Choć zapamiętywanie, uczenie się i zachowania zależne od stanu (state-dependent memory, learning and behavior – SDMLB). W ciągu minionych 40 lat przedmiotem wielu rzetelnych badań. (Overton, 1978; Rossi i Ryan, 1986, za: Rossi, 2005). To o ich wynikach wiadomo mniej niż o warunkowaniu klasycznym (Pawłow) czy instrumentalnym (Skinner).

Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że SDMLB jest jakąś egzotyczną, bardzo wyspecjalizowaną formą uczenia się. Stanowi mało znaczącą odmianę warunkowania klasycznego lub instrumentalnego. W rzeczywistości jest właśnie odwrotnie: to SDMLB stanowi szeroką, ogólną klasę różnych sposobów uczenia się. Występują u wszystkich złożonych organizmów posiadających korę mózgową oraz układ limbiczno-podwzgórzowy. Warunkowanie pawłowowskie czy skinnerowskie to jedynie poszczególne odmiany SDMLB.  Ten model uczenia się jest podstawą wielu procesów terapeutycznych z wykorzystaniem hipnozy. Praktycy hipnoterapii wykorzystują regresję hipnotyczną. Robią to by wywołać w u pacjenta stan w którym określona reakcja została utrwalona w układzie neuronalnym, ponieważ dostęp do afektu pierwotnego jest konieczny by możliwa była zmiana nieadaptacyjnego sposobu reagowania, myślenia i zachowania. Słowem, aby taka zmiana była możliwa, konieczny jest dostęp do stanu zbliżonego do tego w jakim dana reakcja została utrwalona.

Teoria uczenia się zależnego

Teoria uczenia się zależnego od stanu tłumaczy jednocześnie efektywność nie tylko technik hipnotycznych ale też takich metod jak terapia ekspozycyjna czy Eye Movement Desensitization and Reprocessing(Beck, Clark, 2018; Shapiro, 2017; Rossi, 2005). Wszystkie one opierają się na konieczności dostępu do afektu pierwotnego i ekspozycji. Inny aspekt hipnozy w kontekście teorii uczenia się zależnego od stanu dotyczy tego, że umożliwia ona tworzenie zupełnie nowych doświadczeń (stanów), dzięki temu, że osłabia krytyczne funkcje myślenia. Potwierdziły to najnowsze badania z wykorzystaniem funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI) (Spiegel i in., 2015). Umożliwia to uczenie się w stanie hipnozy zupełnie nowych sposobów reagowania, myślenia i zachowania, ponieważ wyuczone i nawykowe schematy funkcjonowania i ich stała aktualizacja,  w trakcie trwania transu zostają zawieszone.

Transdukcja

Koncepcja uczenia się zależnego od stanu została przez Ernesta Rossiego rozwinięta i ostatecznie została nazwana psychospołeczną genomiką hipnozy (Rossi, 2020). Jest to koncepcja uwzględniająca najnowsze badania z obszarów neuronauki i genetyki. Z tego powodu koncepcja ta jest teorią psychobiologiczną.  Sama w sobie z tego względu jest trudna w opisie.  Głównym pojęciem, do którego się ta teoria odnosi jest transdukcja. Pojęcie transdukcji odnosi się do przeistaczania oraz transformacji informacji z jednej formy w inną. Dotyczy to przenoszenia informacji z poziomu psychicznego aż do poziomu ekspresji genów i z powrotem. Cykl ten jest formą sprzężenia zwrotnego opartego na relacji ciało-umysł, od świadomości do neuroplastyczności mózgu. Cykl ten ma cztery etapy. W pierwszym z nich następuje wzbudzenie świadomościowi poprzez aktywację silnego pobudzenia emocjonalnego, za pomocą hipnozy. Wzbudzenie to inicjuje ekspresję genów wczesnej odpowiedzi komórkowej takie np. jak c-fos i c-jun (Rossi, 1996, 2002, za Rossi, 2020).

Aktywacja genów wczesnej odpowiedzi komórkowej

Ta aktywacja genów wczesnej odpowiedzi komórkowej (IEG) następuje w czasie do 2 minut od wystąpienia jakiegokolwiek silnego obudzenia emocjonalnego. Etap pierwszy może być wywołany hipnozą, wywiadem terapeutycznym, w trakcie, którego pacjenci aktywują wspomnienia i procesy emocjonalne a także intensywnym doświadczaniem sztuki lub kreatywnego tworzenia. Uruchomienie etapu pierwszego aktywuje etap drugi, w trakcie którego następuje ekspresja genów celowych, a na poziomie psychologicznym zachodzą  procesy wydobywania i odtwarzania traumatycznych i problemowych wspomnień ( Rossi, 2020).  Etap drugi aktywuje etap trzeci, w trakcie którego geny celowe uruchamiają syntezę białek odpowiedzialnych za procesy plastyczności mózgu i tworzenie nowych połączeń neuronalnych (Rossi, 2020).

Etap IV

Na poziome psychologicznym na tym etapie zachodzą procesy przetwarzania i opracowania psychicznego aktywowanego na etapie drugim. W hipnozie sprowadza się to do reinterpretacji, re-konsolidacji wspomnień i nadawania nowego znaczenia doświadczeniom z przeszłości a także uczeniu się przez pacjenta nowych sposobów odczuwania, reagowania, zachowania i myślenia (Rossi, 2020). Zmiany te wywołują etap czwarty, w trakcie którego następuje ekspresja genów: CREB (powiązanego z procesami nabywania nowych wspomnień i uczenia się), ODC (powiązanego z rozwojem fizycznym), BDNF (czynnik wzrostu neuronów pochodzenia mózgowego) (Rossi, 2020). Na poziomie psychologicznym w hipnozie na tym etapie występują procesy wzmacniania w pacjencie zmian, które zaszły na etapie trzecim. Hipnoterapeuta wzmacnia ten proces za pomocą sugestii post-hipnotycznych. Po przejściu całego cyklu proces rozpoczyna się od początku, ale już z jakościowo innego miejsca (stanu świadomości).      

Bibliografia:

Beck, 

A.T., Clark D.A. (2018). Zaburzenia lękowe, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Rossi, E. (2005). Hipnoterapia. Psychobiologiczne mechanizmy uzdrawiania., Poznań: Wydawnictwo Zysk i Sk-a

Rossi, E. (2016). Kreowanie nowej świadomości, Los Osos: Palisades Gateway Publishing

Rossi, E. (2020) Dialog z naszymi genami, Zakopane: Jan Dyba Research Group

Shapiro, F. (2017). Zostawić przeszłość w przeszłości, Warszawa: Polskie Towarzystwo Terapii EMDR Spiegel, D., Hoeft, F.,  Gabrieli, J., Whitfield-Gabrieli, S., Haas, B., Bammer, R. Menon, V. (2015). Functional Brain Basis of Hypnotizability.

Autor: Paweł Krzemiński